Vesair il code da funtauna da Economia publica

[[Datoteca:Supermarket_full_of_goods.jpg|thumb|250px|Sortiment en in supermartgà]]
Sco '''economia publica''' vegn designada la totalitad da tut ils subjects economics (tegnairchasas, interpresas ed il stadi) ch’èn attribuids ad in spazi economic (per ordinari in stadi u in’associaziun da stadis). Savens vegn er il spazi economic sez designà sco economia publica.

== Grondezzas entaifer in’economia publica ==
Puncts centrals tar l’analisa d’in’economia publica furman la dumonda suenter sia prestaziun (product interiur brut, entradas naziunalas), la repartiziun da las entradas, il svilup dals pretschs, la structura, il grad d’occupaziun (quota da dischoccupaziun) e l’avertadad (commerzi cun l’exteriur). 

Ultra da quai sa laschan midaments entaifer las grondezzas numnadas metter en colliaziun cun la conjunctura e ses ciclus ed examinar sut quests aspects. Cun cumparegliar ina cun l’autra differentas economias publicas sa lascha er eruir a basa da facturs socio-economics il grad da svilup dals pajais respectivs. 

Tut las persunas natiralas entaifer in’economia publica persequiteschan lur interess individuals, ma entaifer in rom instituziunal pli u main formalisà. Da quai resultan sinergias che determineschan la prestaziun totala da l’economia publica. In’effizienza pli auta d’ina economia publica envers in’autra sa manifestescha per ordinari en quotas da dischoccupads pli bassas. E l’effizienza da sia vart resulta da la summa dals potenzials da prestaziun individuals. Facturs d’influenza furman ultra da quai las cundiziuns da basa politicas e da dretg.<ref>Ulrich Blum: ''Grundlagen der Volkswirtschaftslehre.''</ref>

== L’economia publica en il model ==
[[Datoteca:Economics circular flow cartoon.jpg|thumb|200px|Model da trais secturs (tegnairchasas – interpresas – stadi)]]
Per chapir las interdependenzas reciprocas sa serva l’economia publica – sco rom da la scienza d’economia – da models ch’abstraheschan bain fermamain da la realitad, ma che resguardan las leschas e reglas fundamentalas. En quest connex fan ins la differenza tranter l’economia publica serrada e l’economia publica averta.

Object da perscrutaziun resp. d’analisa entaifer ils models furma surtut il cirquit (u ciclus) economic entaifer in’economia publica. 

=== Il model da dus secturs ===
Ina simpla represchentaziun da las activitads entaifer in’economia publica serrada porscha il model da dus secturs. Quel examinescha sulettamain ils tegnairchasas privats e las interpresas privatas e mussa che las entradas naziunalas sa sviluppan tenor la dumonda sin il martgà naziunal. Tegnairchasas mettan a disposiziun a las interpresas lur forzas da lavur e retiran da quellas bains e servetschs (consum C). Interpresas da lur vart dumondan suenter forzas da lavur e porschan bains e servetschs als tegnairchasas, ma er ad autras interpresas (investiziuns I). La dumonda da l’economia generala <math>Y^n\!\ </math> vegn definida sco

:<math>Y^n\!\ = C + I</math>

=== Models extendids ===
Cun agiuntar al model il stadi sco actur che dumonda suenter bains e servetschs (en il model G per dumonda statala), sa lascha il model da dus secturs extender. La dumonda da l’economia generala vegn alura definida sco

:<math>Y^n\!\ = C + I + G</math>
 
Cumplettesch’ins quest model cun er trair en consideraziun autras economias publicas (cun exports Ex ed imports Im), alura contempl’ins in’economia publica averta. La dumonda da l’economia generala vegn en quest cas definida sco

:<math>Y^n\!\ = C + I + G + (Ex - Im)</math>

== Istorgia da las reflexiuns teoreticas areguard l’economia publica ==
=== Teoria economica en general ===
[[Datoteca:Colbert1666.jpg|thumb|170px|Jean-Baptiste Colbert (1619–1683)]]
L’economia dals umans sa splega adina entaifer tscherts urdens socials. L’unitad che vegn definida tras l’agir economic dals members d’in pievel statal ordinà vegn designada sco economia publica. 

A s’occupar a moda teoretica da dumondas economicas fundamentalas han ins cumenzà en il mercantilissem. Ina debatta academica per propi n’ha però betg anc gì lieu da quel temp. [[Thomas Mun]] è stà in dals emprims auturs economics, el ha per exempel scrit davart bilantschas da commerzi da du stadis; e [[Jean-Baptiste Colbert]] è s’occupà da la dumonda d’intervenziuns statalas en l’economia. Trais ulteriurs auturs da l’emprim’ura èn stads [[William Petty]], [[John Law]] e [[John Locke]]; els han sviluppà emprimas enconuschientschas teoreticas per exempel davart la circulaziun dals daners e davart daners resp. bancnotas (assignatas). 

Ils fisiocrats han sviluppà emprimas teorias sistematics per explitgar las structuras ed ils process entaifer l’economia publica. Il Tableau économique da [[Francois Quesnay]] furma l’emprima represchentaziun dal cirquit economic; a basa da quel han ins pli tard sviluppà il quint general (u calculaziun generala) da l’economia publica.

Suenter l’epoca mercantilistica e fisiocratica è sa sviluppada cun auturs sco [[Adam Smith]], [[David Ricardo]] e [[Jean-Baptiste Say]] l’economia naziunala classica. Surtut l’ovra da Smith ‹An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations› furma fin oz in’impurtant’ovra da basa da la teoria da l’economia publica. En quella resumescha el gia teorias (sviluppadas er dad auters) e formulescha ina structura dals connexs da l’economia publica. La contribuziun la pli impurtanta da Smith è quella dal «maun invisibel»<ref>A. Smith: ''The Glasgow Edition of the Works and Correspondence of Adam Smith.'' vol. IIa, Oxford University Press, Oxford e.a. 1976, p. 456.</ref> che represchenta l’interacziun tranter dumonda ed offerts sin in martgà liber.

Tenor Say è vegnì numnà il teorem che di che mintga purschida stgaffeschia si’atgna dumonda. E Ricardo ha sviluppà il concept da la spartiziun da la lavur e dals avantatgs da custs cumparativs da dus pajais e descrit daco che commerzi s’effectuescha a moda positiva sin l’economia e l’allocaziun da facturs da dus pajais.

Sco emprim econom tudestg sa lascha designar [[Friedrich List]] cun si’ovra principala ‹Das nationale System der politischen Ökonomie› dal 1841. En sia teoria dal martgà naziunal e da las forzas productivas sa cunfinescha el da la classica englaisa. A partir da l’entschatta dal 19avel tschientaner han plirs teoretichers da l’economia scrit relativamain independent in da l’auter impurtantas ovras davart la teoria da monopols ([[Antoine-Augustin Cournot]] ed [[Arsène-Jules-Étienne-Juvénal Dupuit]]) u davart la planificaziun dal territori e la planisaziun dals lieus ([[Johann Heinrich von Thünen]]). Las ovras da [[Karl Marx]] davart l’economia politica crodan surtut en il temp suenter il 1850. Sco funtaunas inditgescha el oravant tut ils economs britannics da [[William Petty]] sur [[Adam Smith]] fin [[David Ricardo]]. Sias ponderaziuns, tar las qualas el parta da la lavur che furma per el il factur central, èn influenzadas en general fitg ferm dal svilup dal chapitalissem en l’Engalterra, il qual el ha considerà sco paradigmatic ed al qual duevan, tenor si’aspectativa, suandar ils auters stadis successivamain ed en variaziuns pli u main grondas. 

[[Karl Bücher]] e l’uschenumnada Jüngere Historische Schule der Nationalökonomie ha sviluppà in model da stgalims per exemplifitgar ils connexs interns da fenomens da l’economia publica, tenor il qual l’economia publica suonda tant istoricamain sco er areguard las structuras a l’economia da chasa ed a l’economia da citad.

Vers la fin dal 19avel tschientaner èn sa sviluppadas independentamain ina da l’autra trais scolas da la teoria dal profit marginal, las qualas han manà a l’uschenumnada revoluziun marginalistica: la scola austriaca da [[Carl Menger]], la scola da Cambridge da [[William Stanley Jevons]] e la scola da Losanna enturn [[Léon Walras]]. Tut las trais scolas han sviluppà vinavant las teorias da l’utilisaziun marginala e da l’equiliber general. Impurtants elements da la teoria dal profit marginal aveva l’econom tudestg [[Hermann Heinrich Gossen]] bain gia sviluppà 20 onns pli baud (vers il 1850), quai ch’è però restà nunenconuschent fin suenter sia mort.

Da las scolas numnadas deriva in grond dumber d’economs ch’han marcà fin la Segunda Guerra mundiala la teoria economica: La scola austriaca consistiva sper [[Carl Menger]] er anc dad [[Eugen Böhm von Bawerk]], [[Friedrich von Wieser]], [[Friedrich August von Hayek]] e [[Ludwig von Mises]]. A la scola da Cambridge sa laschan attribuir [[Alfred Marshall]], [[Francis Ysidro Edgeworth]], [[Arthur Cecil Pigou]] e [[John Maynard Keynes]]. E cun la scola da Losanna, la quala ha surtut sviluppà il fundament matematic da la teoria economica, sa laschan colliar sper [[Walras]] surtut [[Vilfredo Pareto]], [[Eugenius Slutsky]], [[Heinrich von Stackelberg]], [[Paul A. Samuelson]] ed [[Irving Fisher]], bain il pli impurtant econom american da l’emprima mesadad dal 20avel tschientaner. 

=== Svilup istoric da la teoria da l’economia publica a l’exempel dal ‹maun invisibel› ===
[[Datoteca:Hartmann_Maschinenhalle_1868_(01).jpg|thumb|240px|Fabrica da maschinas a Chemnitz, 1868]]
Il svilup istoric da la teoria da l’economia publica sa lascha illustrar il meglier cun suandar la midada da teorias ed ideas en ils cumpendis dominants da l’epoca respectiva. Quai duaja vegnir illustrà a l’exempel da l’idea da Smith d’in ‹maun invisibel› che furma oz in element fundamental da l’occupaziun scientifica cun l’economia publica.

Da considerar quest ‹maun invisibel› sco in element decisiv, è in puntg da vista relativamain nov. Ni a [[J.B. Say]], ni a [[Ricardo]], ni a [[J.S. Mill]] ni a [[Marshall]] – ils quals han dominà sur 150 onns la scienza d’economia – ha quest maun invisibel parì degn da vegnir menziunà. Be [[Hildebrand]] ha recepì quest’idea il 1848 en il senn dad oz, ma gia Knies (1853) l’ha puspè refutà, damai che Smith sez accentuescha che quest maun invisibel sa mussia be «frequently» (per ordinari translatà cun «savens»).

Cun la renaschientscha da l’economia neoclassica en ils Stadis Unids suenter il 1930 – avant ha dominà là l’economia instituziunalistica (cumparegliabla cun la scola istorica) – èsi daventà impurtant da cumprovar che l’economia da martgà saja superiura a l’economia planisada sovietica. Be l’economia da martgà possia manar ad in equiliber general, en il qual nagin na po meglierar sia situaziun senza che quella dad auters sa pegiureschia. Quai ha gì per consequenza ch’ins ha bandunà la noeclassica britannica ch’era segnada da Marshall e che tractava be equilibers parzials, perquai che las tecnologias e las curvas da custs sa spostian en il decurs dal temp e ch’in equiliber general static che partia da datas constantas saja perquai pauc util. 

Uss han ins rescuvert il maun invisibel da Smith sco protoversiun da la nova finamira: l’equiliber general. L’ovra ‹Economics› da Samuelson menziunescha il maun invisibel be ina giada; en las ediziuns 12 fin 15 vegn quel menziunà mintgamai almain 6 giadas e cità almain ina giada. 

Quest’orientaziun americana da l’economia publica ha er manà a la rescuverta da l’ovra ‹Éléments d’économie politique pure› da [[Walras]], cumparida il 1874, ma translatada en englais pir il 1854. Tenor Samuelson sa basa oz l’entira scienza d’economia publica moderna sin Walras.<ref>P.A. Samuelson: ''A Modern Treatment of the Ricardian Economy.'' En: ''The Collected Scientific Papers of Paul A. Samuelson.'' vol. I, MIT Press, Cambridge, Mass 1966–1986.</ref>

Il messadi central dad [[Adam Smith]] n’ha segiramain betg furmà il maun invisibel micro-economic, mabain las emprimas lingias da ‹Wealth of Nations› che preschentan ina teoria da creschientscha macro-economica. La ritgezza da las naziuns furma l’apport da chapital che generescha ils bains dal proxim circul economic, pia output che daventa puspè input. Quest apport eterogen mesira Smith en unitads da lavur. Lavur ch’è be subjectivamain nizzaivla, ma che na daventa nagin input da la proxima perioda, sminuescha l’apport da chapital ed è lavur nunproductiva. In circul economic engrondì percunter approfundescha la spartiziun da la lavur e maina sur la concurrenza a pretschs pli bass. L’entrada reala pli auta augmenta la dumonda, quai ch’approfundescha puspè la spartiziun da la lavur ed uschia vinavant. Pretschs sbassants d’in output munta custs sbassants da l’input, sbassan pia l’entir nivel da pretschs ed augmentan tut las entradas realas. Quai vala però be per «lavur productiva», vul dir per lavur che daventa input.

Daventassan tut ils outputs puspè input, fiss garantida ina reproducziun libra da disturbis. Exista però lavur nunproductiva u vegn spargnà pervi da marschas u stgaffeschan bancas sur credits ina dumonda, a la quala manca il pendant en furma da products, sche pon fluctuaziuns da la dumonda effectiva disturbar il circul.

Lavur nunproductiva sminuescha la creschientscha. En la depressiun po ina dumonda creschenta suenter lavur nunproductiva però promover la dumonda suenter lavur productiva e trair a niz capacitads che na vegnan betg duvradas. Quest concept a curta vista ha Keynes sviluppà il 1936 en la crisa economica mundiala per gronda part independentamain da la teoria classica.<ref>J.M. Keynes: ''The General Theory of Employment, Interest and Money, Macmillan.'' Londra 1936.</ref>

Entant che la micro-economia moderna sa basa sin la noziun d’in equiliber general e dal maun invisibel, è la macro-economia moderna colliada cun [[Keynes]], il qual ha snegà in maun invisibel ed è da l’avis ch’in dischequiliber stabil saja pussaivel.

== L’economia publica sco part da la scienza d’economia ==
[[Datoteca:Aupark_Tower_2009.jpg|thumb|220px|Interpresas da servetschs (telefonia mobila, segirezza d’IT) a Bratislava]]
Entaifer la scienza d’economia contemporana furma l’economia publica in dals dus roms principals (sper la scienza d’economia da manaschi). La scienza d’economia publica s’occupa da las relaziuns e dals connexs tranter l’elavuraziun e repartiziun da bains e da facturs da producziun. En pli tracta ella l’agir da l’uman sut cundiziuns economicas, vul dir la dumonda co che l’agir da l’uman po vegnir motivà economicamain e tge agir che porscha il pli grond niz per il singuls. La scienza d’economia publica emprova pia d’eruir las reglas generalas tenor las qualas l’economia funcziunescha e tschertga recumandaziuns d’agir per la politica economica. Ultra da quai vegnan process economics examinads ord vista da la micro-economia (vul dir dal singul subject economic) e da la macro-economia (en rom da l’economia generala). 

La scienza d’economia publica sa basa da princip sin la supposiziun da la stgarsezza da resursas per cuntentar ils basegns dals subjects economics.

D’autras scienzas socialas sa differenziescha la scienza d’economia publica surtut tras ils suandants trais facturs:
* Ella fa diever dal model da l’individi raziunal, dal qual il cumportament s’orientescha adina al calcul da maximaziun.
* Models economics accentueschan consequentamain la muntada d’equilibers.
* Teorias economicas mettan il focus sin il criteri d’effizienza sco optimum social. 

Il fatg ch’i vegnan accentuadas consequentamain las egualitads resulta da la stretga colliaziun tranter la scienza d’economia publica e la teoria dals gieus. Quest’ultima cloma per gronda part suenter decisiuns raziunalas en il senn dal Homo oeconomicus e vegn perquai attribuida da tscherts auturs betg a la matematica, mabain a l’economia.<ref>Wolfgang Leininger, Erwin Amann: ''Einführung in die Spieltheorie'', p. 3.</ref>

La scienza d’economia publica sa divida en las duas parts principalas micro-economia e macro-economia. Quellas na sa laschan betg sparter precis ina da l’autra, mabain cumpletteschan ina l’autra. Tant la micro-economia sco er la macro-economia analiseschan il cumportament da subjects economics. En il center da la microeconomia stat il singul subject, en la macro-economia vegn percunter analisa co ch’ils subjects sa cumportan in tras l’auter (valur media). Concret vul quai per exempel dir che la micro-economia s’occupa da la dumonda d’in singul tegnairchasa, entant che la macro-economia analisescha la dumonda cumplessiva da tut ils tegnairchasa. Vitiers vegn che la macro-economia resguarda secturs che na vegnan betg resguardads en la micro-economia sco per exempel la muntada dal stadi u da l’exteriur.

Resumond pudess ins pia dir: La micro-economia s’occupa surtut da singuls martgads, pia da martgads da bains specifics e lur analisa. La macro-economia percunter tracta ils singuls martgads a moda agregada – sco il martgà dals bains u il martgà da finanzas – ed analisescha ils connexs da l’economia generala che resultan da quai. Per pudair far quai sa basa la macro-economia sin las decisiuns singulas dals subjects economics, ils quals la micro-economia ha eruì.

== Annotaziuns ==
<references/>
 
== Litteratura ==
* Michael Heine, Hansjörg Herr: ''Volkswirtschaftslehre: Paradigmenorientierte Einführung in die Mikro- und Makroökonomie''. 3. ed., Oldenbourg, Minca/Vienna 2003, ISBN 3-486-27293-4.
* Arthur Woll: ''Volkswirtschaftslehre''. 16. ed., Vahlen, Minca 2011, ISBN 978-3-8006-3835-2.
* Utta Gruber, Michaela Kleber: ''Grundlagen der Volkswirtschaftslehre.'' 4. ed., Vahlen, Minca 2000, ISBN 3-8006-2594-6.
* Gerhard Kolb: ''Geschichte der Volkswirtschaftslehre. Dogmenhistorische Positionen des ökonomischen Denkens.'' 2. ed., Vahlen, Minca 2004, ISBN 3-8006-3058-3.
* Wolfgang Cezanne: ''Allgemeine Volkswirtschaftslehre.'' 6. ed., Oldenbourg, Minca/Vienna2005, ISBN 3-486-57770-0.
* Jörn Altmann: ''Volkswirtschaftslehre. Einführende Theorie mit praktischen Bezügen.'' 7. ed., Lucius & Lucius, Stuttgart 2009, ISBN 978-3-8252-1504-0.
* Ulrich Baßeler, Jürgen Heinrich, Burkhard Utecht: ''Grundlagen und Probleme der Volkswirtschaft.'' 19. ed., Schäffer-Poeschel, Stuttgart 2010, ISBN 978-3-7910-2928-3.
* Paul A. Samuelson, William D. Nordhaus: ''Volkswirtschaftslehre. Das internationale Standardwerk der Makro- und Mikroökonomie.'' 4. ed., mi-Wirtschaftsbuch, Minca 2010, ISBN 978-3-86880-089-0.
* Peter Bofinger: ''Grundzüge der Volkswirtschaftslehre. Eine Einführung in die Wissenschaft von Märkten.'' 3. ed., Pearson, Minca 2011, ISBN 978-3-8273-7354-0.
* N. Gregory Mankiw, Mark P. Taylor: ''Grundzüge der Volkswirtschaftslehre.'' 5. ed., Schäffer-Poeschel, Stuttgart 2012, ISBN 978-3-7910-3098-2.
* Birger Priddat, Johannes Burkhardt: ''Geschichte der Ökonomie'', Deutscher Klassiker Verlag, Francfurt a.M. 2009.
* Hermann Adam: ''Bausteine der Wirtschaft. Eine Einführung.'' 16. ed., Springer VS, Wiesbaden 2015, ISBN 978-3-531-19505-6.

== Colliaziuns ==
{{Commonscat|Economics|Economia}}
* Gonçalo L. Fonseca: [http://www.hetwebsite.net ''The History of Economic Thought Website''] 

[[Categoria:Economia]]
[[Categoria:Artitgels recumandads (Economia)]]